ESTES DÍAS deume por pensar que este 2016, no que se cumpren 400 anos da morte do autor, é un bo momento para acometer dunha vez a lectura completa e (por primeira vez) dun tirón do Quijote. Creo que hai poucas obras, agás os dicionarios, das que teña lido tantas partes soltas. E é que a miña relación con el (e sospeito que a de parte da miña xeración) arrincou naquel colexio de EXB no que tiñamos unha actividade de lectura que consistía en ler, marcando co dedo cada liña, as andanzas de Alonso Quijano e Sancho Panza. Na Secundaria (daquela, BUP) tamén apareceu bastante, e desa época é o primeiro Quijote que teño na casa, o daquela mítica edición de letra apertada da colección Austral. Despois chegaron á miña biblioteca outras edicións, entre elas unha moi linda desta casa (e non o digo por facer a pelota), e a voluminosa de Francisco Rico en dous tomos, un deles para as notas e o aparello crítico. De pequeno, para min Cervantes só era o nome dunha rúa de Vigo na que podías comprar pan fresco os domingos de finais dos sesenta. Despois, cheguei vivir noutra Rúa Miguel de Cervantes. O escritor alcalaíno dáballe nome a unha libraría na que fixen bastantes compras: a última, a dunha Biblia, outra obra que lin a cachos. Este outono descubrín que no seu lugar hai unha parafarmacia, que mantén o apelido do escritor. Non sei que pensaría don Miguel desta transmigración dende a cultura á saúde.

CANDO EN 1980 publicou ‘Il nome della rosa’, Umberto Eco xa levaba case vinte anos escribindo libros. Os obituarios destes días destacan en especial ese tratado de semiótica oculto detrás dun ‘thriller’ histórico e deixan de lado toda a produción anterior. Porén, naqueles anos 80, para os xornalistas en exercicio e os que aspirabamos a selo, Eco era sobre todo un reputado semiólogo, autor de títulos tan sobranceiros como ‘Obra abierta’ ou, sobre todo, ‘Apocalípticos e integrados’, unha obra de 16 anos antes coa que pariu todo un vocabulario que aínda segue en uso cando se estuda a cultura de masas. Pero a partir da publicación da peripecia de Guillermo de Baskerville, para algúns xa non existiu máis Eco que o novelista. Para os que coñeciamos (e estudáramos) o semiólogo, foi como a deturpación de algo que considerabamos noso. É algo do máis habitual: ti tes unha imaxe de algo e outro presenta outra diferente. Vese mesmo nas noticias: ti pensas nunha Galicia normal e os informativos de fóra preséntana como se fose un exótico reduto indio. Ti ves un Pardo de Cela feudal e outros ven un demócrata. Este cambio de perspectivas, cuxa asunción é parte do crecemento persoal (medrar consiste, basicamente, en aprender a respectar ao outro e as súas ideas diferentes), témola todos os días e nos contextos máis variados. Por exemplo, hai quen pensa que os Gemeliers son uns rapaces simpáticos e hai galegos que dende o mércores coidan o contrario. Ás veces, as imaxes preconcibidas que temos cambian soas.

COÑEZO A alguén que sabe de memoria, enteiro, o primeiro capítulo de ‘Memorias dun neno labrego’. Co gallo da morte de Neira Vilas, vexo que é o libro en galego máis lido da historia. Eu lino a centos de quilómetros de Galicia, cando facía Xornalismo en Madrid. Esta novela, obra dun home que escribiu moito sobre a emigración, que viviu en primeira persoa, chegou a min da man, precisamente, dunha emigrante, unha venezolana de Apure. O exemplar regalárallo un mozo galego que ela tivera. Daquela eu adquirira o costume de personalizar os meus libros con frases procedentes de outros, que eu escribía nas primeiras páxinas. Das memorias de Balbino extraín unha cita que copiei non recordo en que outra novela: “Doime que a xente ande polo mundo como andan as vacas e os burros: procurando soamente o pesebre”. Tardei lustros en atopar outra frase tan doente: “A aldea, que non se debe nomear, era pequena, poboada por un grande fato de beatas, de fillos de puta e outras xentes sen caridade”. Escribiuna outro pontevedrés, neste caso de Tomiño, que tamén viviu a emigración, Eliseo Alonso. Os dous expoñen visións pouco bucólicas do mundo da aldea. O tomiñés, ademais, faino usando o dialecto do galego que se fala no Baixo Miño, unha achega que, 19 anos despois da súa morte, aínda non lle interesou aos que deciden a quen se lle dedica ese día adicado a esas letras galegas que estes días están de loito.

HAI UNS días sorprendínme dicíndolle a alguén aquilo tan bíblico de “setenta veces sete”. A primeira vez que vin tal expresión non acabei de entender que tiña de rara unha operación cun resultado tan finito como 490 e que Xesucristo usaba como sinónimo de infinitude. Tempo despois, tropecei cun uso igualmente simbólico dos números en Borges. O escritor arxentino atopa o infinito tamén na táboa do 7, aínda que bota man dun par, o 14. O infinito dá moito xogo cando o descobres na infancia, na primaria: quérote infinito de infinito (ou ódiote), diciamos naqueles tempos de amores e odios inamovibles (polo menos durante uns días). Con ese concepto que se representa co que semella un oito tombado tamén aprendimos o que pasa cando multiplicas por cero ou por infinito. É curioso que unha serie de televisión tan popular como os Simpson inclúa un concepto matemático como o de multiplicarse por cero, imperativo que usa Bart. Iso si, o de “multiplícate por cero” é un invento da versión española (na orixinal, a frase é un soso “come os meus pantalóns curtos”). Cando traballas con estatísticas, descobres que os números son obxectivos pero as interpretacións, nin moito menos: 490, por exemplo, pode ser moito ou non, igual que 14. A miña avoa tiña un número infinito peculiar. Ameazaba con aquilo de “vouche dar máis paos que pelos tes na cabeza” e sabías que iso era un número máis vasto que o infinito.

(Na foto, un corredor infinito nun hospital galego)

OS APLAUSOS eran, ou pretendían ser, o tema do artigo de hai dúas semanas, pero comentáronme que algún lector entendeu que versaba sobre política internacional. Hai anos, non recordo de que ía a columna, pero un compañeiro asegurou que eu escribira sobre Brasil, palabra (máis que país) que eu citaba de pasada. A cousa amólate un pouco, por máis que sexas consciente de que cada un (empezando por un mesmo) é libre de interpretar o que le como lle pareza. Recordo o dia, de finais dos 70, en que un compañeiro de instituto e mais eu descubrimos no escaparate dunha libraría, abraiados, un estudo sobre ‘Cien años de soledad’ (1967): “Mira, un libro sobre un libro!”, exclamamos. John Ford disentía de forma evidente sobre algunhas interpretacións dos seus filmes que lle facía Peter Bogdanovich no seu memorable libro-entrevista (Ford explicaba que cortaba a John Wayne non para subliñar a súa envergadura, senón por aforrar movementos de cámara). Pregúntome se Baroja, Cervantes, Castelao ou Baudelaire non se estarán a remexer nas súas tumbas coas nosas análises sobre as súas obras. E se o que nós vemos nunha obra non é que nos quería contar o autor? E se resulta que, por citar un título, ‘2001, unha odisea do espazo’ non é unha película sobre as grandes preguntas da humanidade, senón, poñamos por caso, unha reflexión sobre a fame? Menos mal que Kubrick e Clarke xa non están aquí para desmentirnos.

POLAS NOITES, camiño da casa, paso preto dunha casa onde, no tellado, aniñaba unha gaivota. No silencio da madrugada, este verán convertinme no seu centro de atención, e tres ou catro noites oína revoloteando sobre min e boureando: ese berro estridente pero, ao mesmo tempo, tan mariñeiro que acaba por resultar agradable cando levas tempo sen oílo. Como afeccionado ao cine de Alfred Hitchcock, non podes evitar acordarte de paxaros atacando xente en Bodega Bay. Mentres, a ave voa sobre ti en círculos, dúas ou tres veces. E sorrís, pensando que estás a salvo porque ti es un peixe demasiado grande ou voluminoso para ela. Pero a última noite, decateime de que os círculos que facía a gaivota eran cada vez menos amplos e, sobre todo, máis próximos á terra, ou sexa, a min. E na súa última órbita, oín un inconfundible choff no chan á miña beira. E tiven que botar a correr cara a unha marquesiña de autobús, debaixo da que estiven resgardado durante uns minutos. Na espera, non me quedou máis remedio que cambiar de referencia cultural e pasar do cine á literatura: de Hitchcock a García Márquez, de Melanie Daniels a Santiago Nasar: das picadas ás cagadas. Dúas perspectivas bastante desagradables, vivedeus. Á volta de vacacións, xa non estaba: a gaivota debeuse de fartarse dese tipo que a espertaba polas noites e buscou sitios máis silenciosos e nos que sexa máis doado facer exercicios de puntería.

MIL é un número máxico, redondo, case perfecto. Nos Evanxeos danlle ese carácter ao sete, e non hai coñecemento de ningún ser humano que chegara a cumprilos: nin sequera o socorrido Matusalén, que non pasou dos 969 anos. Así que é normal que se faga festa cando algo chega a mil. Estes días, en Galicia estamos de celebración porque o Luar está a facer os mil programas. Case nada. Hai xente que cando naceu xa estaba O Gayoso na tele. Poderase detestar o programa, aborrecer a súa selección musical ou o que queiras, pero non se poderá negar a capacidade do Gayoso e o seu equipo para manter unhas cotas de audiencia que xa lle gustarían, por exemplo, aos programadores dos shows que perpetra TVE. Poderase odiar a O Gayoso, pero haberá que recoñecer a súa capacidade para conectar cun amplo segmento de poboación: Que pasa? É que os únicos programas de televisión válidos son os documentais de La 2? Aquí o único ‘milenario’ que pode competir con ‘Luar’ é o de Xavi, xogador que o sábado rozou os mil partidos entre o Barça e a selección española de fútbol, ou iso dicían na retransmisión da final. Pero tamén chega aos mil, títulos neste caso, a colección Visor de Poesía, si, a das portadas negras. O tema pasou inadvertido, agás na feira do libro de Madrid. Pero iso pasa por non saber promocionalo: se O Gayoso se pon, mañá sacamos unha canteira de poetas e facemos de Galicia o sitio onde máis poesía se le.

CHEGA outubro e empeza o goteo de premios Nobel. O primeiro, o de Medicina, foi para un matrimonio noruegués e un investigador británico-estadounidense polo seu descubrimento dese GPS interno que permite ao noso cerebro situarnos no espazo. Unha cousa moi interesante e que usamos cada día (estamos arriba? abaixo?) pero que esqueceremos axiña. Hai outros Nobel que o levan peor: o de Física, o de Química, o de Economía de onte (ai, os números!), que aí o común dos mortais non só esquece axiña, senón que mesmo nin entende o porqué dese premio. Teñen máis sona, agás excepcións, o da paz, máis que nada porque os telexornais veñen cheos de guerras, e o de literatura. Miguelito, creación do debuxante Romeu, saudara a elección de García Márquez (1982) cun “Por fin lle dan o Nobel a alguén que todos limos”. Ese é o Nobel máis perigoso para os que queren ir de cultos: queda mal dicir que non coñeces a X, aínda que non estea traducido en España. Peor é cando é da comunidade (cidade, rexión, país…) na que te moves, que aí tes que alegrarte si ou si, e mesmo falar marabillas da súa obra, aínda que non saibas se é en verso ou en prosa, de ficción ou non… Claro que en España temos vantaxe porque temos tradición: aquí falamos do Quixote ou da Constitución sen telos lido enteiros. Os premios, polo menos, evítannos ter que lelo todo; e do demais podemos seguir agardando a que fagan a película.

A HISTORIA ou a vida teñen inesperadas querenzas circulares ou, mellor dito, cíclicas. Pénsoo recordando que cando cheguei a Lugo o primeiro libro que comprei foi ‘La lógica del vampiro’, de Adelaida García Morales. Acababan de presentalo na Feira do Libro de Madrid, pero a Lugo aínda tardou dúas ou tres semanas en chegar: xa ven o que cambiaron as cousas en 24 anos. E, por ese sentido cíclico das cousas, agora volven coincidirme os dous elementos: unha mudanza grande e García Morales, porque a escritora faleceu o pasado día 22. Eu chegara a ela a partir do cine, porque é a autora do relato largo no que se baseou Víctor Erice (a súa parella daquela) para esa obra mestra do cine que é ‘El sur’. Lin o libro (‘El sur seguido de Bene’) para saber como acababa a historia de Estrella Arenas (Icíar Bollaín). Agora, o meu amigo Franc di, diante dunha foto da miña casa, que ten “luz de domingo”. Aclárame que non o di pola película do insufrible Garci, senón pola novela de Pérez de Ayala na que se basea o director asturiano. Creo que a Pérez de Ayala aínda o estudan nalgún sito, pero en liñas xerais está tan esquecido como García Morales, que nos 90 era medianamente popular e premiada e no 2014 morreu sen pena nin gloria. Pero non hai de que preocuparse: dentro de cen anos igual alguén recupera as súas figuras e volven a ter sona. E é que, xa digo, a historia, a vida, a cultura son moi cíclicas.

ALGÚNS topónimos teñen un eco mítico, evocador de mundos e formas de vivir diferentes. Serengeti, Illas Cook, Uluru… son sitios que parecen case oníricos ou lendarios, aínda que realmente existen, ou iso din as enciclopedias e a tele. Un deses nomes que me fan soñar é o de Kiruna. É a cidade máis setentrional de Suecia. No meu caso, recórdame un caniche e un café irlandés: a bebida era a especialidade dun pub de Moncloa (o ‘Kiruna’, claro) no que eu empezaba as noites de esmorga nos tempos da facultade en Madrid, e o caniche, nunca souben por que, era o debuxo que figuraba nos pousavasos do local. E a semana pasada mesturáronseme o mito da cidade lonxana, o recordo do tempo pasado e a actualidade recente. Nun xornal informaban de que Kiruna e os seus 20.000 habitantes van ser trasladados a outro sitio. Os ricos xacementos de ferro que hai debaixo desta cidade situada por riba do Círculo Polar Ártico obrigan a ampliar a mina e trasladar aos veciños. A mudanza vaina acometer a empresa mineira, que é a principal fonte de emprego da zona. É dicir: Kiruna vai ser, máis ou menos, como esas vilas literarias (Torrente, Saramago…) que se moven do seu sitio. E como por agora non teño plans a curto prazo de ir por alí, case vexo ratificada a miña idea de que non é unha cidade real, senón un lugar onírico. Ás veces é mellor non comprobar se o real se axusta ao soñado, non vaia ser que o empeore.